Het gebouw van het Gemeenlandshuis is de afgelopen eeuwen, om precies te zijn van 1578 tot 1999, in gebruik geweest door het Hoogheemraadschap Rijnland. Het Gemeenlandshuis in Leiden is het oudste Gemeenlandshuis dat zijn functie zelfs tot nog in de 21e eeuw behouden heeft, zij het enkel voor speciale gelegenheden. Het hoogheemraadschap zorgde onder andere voor de waterkering, de waterlozing, de controle op de juiste waterstand en de bescherming van de kwaliteit van het water in de regio. Het dagelijks bestuur bestond uit de dijkgraaf, zeven hoogheemraden en de vertegenwoordigers van de grondeigenaren. De taak van het bestuur was het opstellen van wetten en het spreken van recht in waterstaatzaken. De rechtzittingen vonden plaats in de grote zaal.
Restauraties aan het gemeenlandshuis
In 1578 kocht het bestuur van het Hoogheemraadschap Rijnland het pand aan de Breestraat. Het aangekochte pand moest gaan dienen als woonhuis voor de dijkgraaf, vergaderruimte en tevens als archief. Bij het uitzoeken van de voorgevel voor de renovatie in 1598 kon worden gekozen voor twee ontwerpen: het ontwerp van architect Lieven de Key en het ontwerp van stadstimmermannen van Banchem en Dircksz. Uiteindelijk koos het hoogheemraadschap voor het goedkopere ontwerp van de stadstimmerlieden. Tussen 1660 en 1670 werd het gebouw nogmaals gerenoveerd, ditmaal van binnen, naar ontwerp van Pieter Post. Post zorgde onder andere voor de eikenhouten trap. De laatste restauratie aan het gebouw stamt uit 1878 en werd gedaan door Pierre Cuypers.
Verschillende zalen
Het gemeenlandshuis heeft een aantal zeer indrukwekkende ruimtes die u zeker gezien moet hebben, hier volgt van een aantal zalen een korte beschrijving van wat er zoal te zien is. Allereerst beginnen we met de indrukwekkende ‘grote zaal’, in deze zaal werden de rechtzittingen gehouden. Op de wanden van deze zaal is het wapen van Rijnland te zien, verder hangen er twee prachtige schilderijen, vindt u er een prachtige schoorsteen met snijwerk en een met vogels beschilderd tongewelf door Andries de Haen. In de ‘Blauwe zaal’ vindt u onder andere een kaart van Rijnland uit 1687 en een sculptuur van keizer Frederik. In de ‘Dijkgraafskamer’ vindt u onder andere twee portretten, een rouwbord, een schoorteenmantel met een portret van Graaf Willem II en prachtig gebrandschilderde ramen. Tot slot vindt u in de centrale hal een maquette van het Gemeenlandshuis, een heus publicatiebord en verschillende kaarten van Rijnland. Tevens zijn er, naast de rustgevende binnenplaats nog een aantal andere zalen waar bijzondere dingen te zien zijn.
Enkel tijdens Open Monumentendag
Het Gemeenlandshuis is een van de meest waardevolle gebouwen in Leiden maar is helaas enkel geopend voor het grote publiek tijdens de Open Monumentendag. Tegenwoordig wordt het gebouw enkel nog gebruikt voor speciale gelegenheden zoals bruiloften en vergaderingen.